Bundan 300 yıl öncesi aşı fikrine ve uygulamasına katkılarından dolayı Osmanlı Atalarımıza ve Leydi Montagu’ya  minnet dolu teşekkürler.

COVİD-19 pandemisinde  kayda değer ilerleme aşıların gücü ve etkilerine bağlandı.

Tarihçiler  300 yıl  öncesinde  dünyayı  kasıp  kavuran yine virüslere  bağlı  çiçek hastalığı  pandemisinde  yaklaşık 300 milyon insanın yaşamını yitirdiğini  kaydetmekte.

İlk  aşı  keşfi  tarihçesinde ,  İngiliz  Dr. Edward   Jenner,  bundan  yaklaşık 250 yıl öncesinde çiçek hastalığına karşı aşıyı keşfetmiş, çalkantılı hikayesi tıp dünyasında çok  iyi bilinmektedir.

Oysa ; bu keşiften öncesi ve keşfe  zemin hazırlayan olaylar unutulmamalı demekte…  The Conversation Uk  - (20.07.2021)da yayınlanan makalesiyle Prof. Dr. Tom Solomon ( Liverpool Üni.Halk Sağlığını  Koruma Birimi Direktörü ).

İsmi çok duyulan Jenner’in aksine ,buluşa  zemin hazırlayan Osmanlı yaşlı kadınları ve Leydi Mary  Wortley Montagu’yu çok az insanın tanıdığını hatırlatmakta.  Ve bu yılın  Leydi ‘nin olağanüstü (insan  deneklerle )insana bağlı deneylerinin 300‘ üncü yıl dönümü, halk sağlığına yaptığı inanılmaz katkıyı gözden geçirilmesinin tam zamanı diyerek bizlere Leydi’yi anlatıyor.

Leydi, 1689 yılında İngiltere Pierrepont’ta doğdu. Kadınların toplumdaki rolü konusunda  ilerici görüşlere sahip  , hayat dolu  ve dik başlı bir kadındı. Evlendiği E.W. Montagu ; 1716 yılında İngiltere’nin Osmanlı İmparatorluğu başkenti İstanbul’daki büyükelçisi  oldu.

Leydi   İstanbul’da  özellikle diğer batılılara göre farklı giyime, yaşam tarzına sahipti  ve gelenekleriyle  ilgisini çeken Türk Kadınları olmak üzere, doğu  yaşamının canlı tasvirlerini  yazdı.  Ayasofya  Camisine girmek için erkek kılığına girdi. Saray haremlerini dolaştı.  Bunlar arasında  en dikkate değer olanı, pandemide korkunç çiçek hastalığına karşı aşılama yöntemlerine ilgi duymasıydı  .İnsanların bu hastalığa bir kez yakalanıp eğer hayatta kalırlarsa hayatlarının geri kalanında bağışık olacaklardı.

Doğal bir enfeksiyon ve yüksek  ölüm  oranıyla şanslarını denemek  yerine , yaşlı  Türk Kadınları ,kendi deyimiyle ”ingrafting” (bitkilerde aşı)yaparak çocuklarda  hafif bir vaka oluşturmaya çalışıyorlardı. Yaşlı  Türk  Kadınları ,bir hastanın su toplayan derisinden (kabarcıklar oluşmuş) irin alır ve korumak  istedikleri  kişinin kolunda yapacakları bir kesikte  onu çizerlerdi. Bu   genellikle  hafif  semptomlara  yol  açar ve  bunu ömür  boyu  koruma  izler.

Leydi Montagu;  arkadaşına yazdığı mektupta ; “ burada bir dizi yaşlı kadın, bu operasyonu kendi  işleri haline  getiriyor,  her   sonbaharda binlerce kişi buna maruz kalıyor…Ve orada ölen kimselere ait bir örnek yok…”diye bildiriyor.

Leydi, çiçek hastalığından kurtulmuştu  ama yüzünde yara izi kaldı.Kardeşi  ise hastalığa yenik düşmüştü..Küçük oğlunu hastalıktan korumaya hevesliydi ve El çilik cerrahını aşılamaya ikna etti.Uzakta   görevli kocasına yazdığı bir mektupta, “ Geçen salı  günü çocuk aşılandı ve  şu anda şarkı söylüyor  ve akşam yemeği için çok sabırsız” demiştir.

Leydi,İstanbul’da gördüğü bu yararlı buluşu, İngiltere’de denemeye sokmaya kararlıydı.Bir kaç yıl sonra İngiltere’ye  evine  döndü.1721 yılında İngiltere’ de de bir çiçek hastalığı salgını vardı.Ve Leydi onunla birlikte Londra’ya gelen Elçilik doktorundan aşılanmamış küçük kızını aşılamasını istedi.Şöhreti için gergin anlar yaşayan doktor,bir kaç tıbbi tanığa prosedürü gözlemlemelerini  istedi.Nisan 1721’de prosedürün İngiltere ‘de ilk kez geçekleştirildiği Mary  Alice’yi aşıladı .Gözlemciler etkilenmiş olsa da ,diğerleri bu tehlikeli,egzotik  uygulama hakkında şüpheciydi. Leydi ve  kızı ,  korunduğunu  göstermek için çiçek hastalığından etkilenen  haneleri ziyaret etti. Ancak bir çok doktor temkinli kaldı.  Bu riskli bir işlem değil miydi? Ya ciddi veya ölümcül bir hastalığa neden  olduysa ?

İDAM    MAHKUMLARINDAN   DENEK   SEÇİMİ

Bu ilkel aşılama yönteminin yaygınlaşması için ;1721 yılında Newgate Hapishanesinde insanları çiçek aşısının yararına ikna için ilginç ve olağanüstü bir deneylere girişildi.İdam infazını bekleyen birkaç mahkuma bunun yerine çiçek  aşısı yapma şansı  verildi.-Hayatta kalırlarsa özgürlüklerine izin verildi..Hepsi teklifi kabul etti. Ve serbest kalıp  hikayeyi anlatarak yaşadılar. Bağışıklığın hastalığa karşı gerçekten  koruduğunu  kanıtlamak için ,kadın mahkumlardan  biri  altı hafta  boyunca her gece hastalanmadan onunla uyuyan  çiçek hastalığı olan bir bebeği emzirmeğe gönderildi.

Aşılama bazı tıbbi ve dini muhalefetle birlikte tartışmalı bir uygulama olarak kalsa da , bu hapishane deneyi, prosedürün ,şimdi  bilindiği gibi “variolasyon” kampanyasını önemli ölçüde güçlendirdi. Leydi  Montagu’nun  arkadaşı Galler Prensi  ikna oldu. Ve kendi çocuklarına aşı yaptırdı.Aşılamadan  sonra  bazen  ciddi  hastalık meydana gelmesine ve bazen ölümcül olmasına rağmen ,uygulama  binlerce hayat kurtardı.

Fransız Şair Voltaire  tarafından Leydi’ye övgüler yağdırıldı.75 yıl sonra ,çocukken aşılanan İngiliz doktor Edward Jenner,  süreci bir adım daha  ileri götürdü.Artık dünyadaki her tıp öğrencisi “ Jenner “ ismini öğreniyor.Onun portresi    Londra Royal College’de askıda kalmakta.Ancak öncü çalışmaları Jennerin  deneylerinin temelini oluşturan Leydi Montagu unutuldu.

Makale yazarı Prof.  Dr. Solomon’a  göre;” Sosyetik bir hanım değil ,beyefendi   bir doktor olsaydı , eserinin hatırlanıp hatırlanmayacağı ancak tahmin edilebilir. Şimdi  300 yıl sonra,  Royal College (Londra)onun katkısını takdir etmenin en uygun yolunu araştırıyor.”

Doğrusu,  Osmanlı Türk Kadınlarının ismini dünyaya duyuran Leydi Montegu’nun portresindeki “Geleneksel Türk Kadını” kıyafetli heykelinin  tasarımlanarak  yapılmasını  ve İstanbul’u şereflendirmesi 300 yılında anılması biz  mirasyedilerine düşmez mi ?  Bence   kadirşinastlık  olacaktır.

Hoşçakalın, ama AŞISIZ KALMAYIN.

Kaynaklar:

Solomon, Tom.  2021. The conversation. Lady Mary  Montagu-the  forgetten immunisation  Pioneer.

George, Andrew. 2016. the conver. Judging Jenner: was his  smalpoy experiment really unethical ?

Elmacı,  İrfan.   Bilimsel ve teknoloji açısından Osmanlı İmparatorluğunda 18’inci yüzyıldan 19. yüzyıla  Çiçek ve Kuduz Aşıları. Ankara.